Οι νεκροί του Κυλώνειου άγους;

Αρχαία Α΄ Γυμνασίου, 4η ενότητα, σταυρόλεξο για την κατανόηση κειμένου

Η άσκηση έγινε από τη συνάδελφο Konstantina Sait

Αρχαία Α΄ Γυμνασίου, 4η ενότητα, Άσκηση ομόρριζων

Η άσκηση έγινε από τη συνάδελφο Konstantina Sait

Μέτρο ποιητικό

Μέτρο

Ο ρυθμός στη νεοελληνική παραδοσιακή ποίηση γεννιέται από την κανονική εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών.

Αυτή η εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών δε γίνεται πάντα με τον ίδιο τρόπο και, φυσικά, δεν ακολουθεί όλες τις φορές το ίδιο σχήμα. Συγκεκριμένα, η εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών στη νεοελληνική ποίηση, μπορεί να γίνει με πέντε διαφορετικούς συνδυασμούς, που είναι οι εξής:

α) ίαμβος ή ιαμβικό μέτρο

Είναι ο συνδυασμός ή η εναλλαγή μιας άτονης και μιας τονισμένης συλλαβής (= ∪ ). Η λέξη π.χ. "καλός", επειδή αποτελεί συνδυασμό άτονης και τονισμένης συλλαβής, αποτελεί έναν ίαμβο. Οι στίχοι που ακολουθούν μια τέτοια εναλλαγή άτονων και τονισμένων συλλαβών, λέμε ότι είναι γραμμένοι σε ιαμβικό μέτρο.

 π.χ. η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια  

         υ  - \   υ   - \ υ   -\  υ - \   υ   - \υ     -\       υ   -\  υ

             2       4        6       8      10       12           14    15  συλλαβές

View on Vocaroo >>

 

Όταν μελετάμε ένα στίχο μετρικό, δεν τον χαρακτηρίζουμε μόνο με βάση το μέτρο στο οποίο είναι γραμμένος. Προσέχουμε και επισημαίνουμε και άλλα δύο στοιχεία. Αυτά είναι:

• — ο συνολικός αριθμός των συλλαβών από τις οποίες αποτελείται ένας στίχος· έτσι π.χ. ένας ιαμβικός στίχος, με βάση τον αριθμό των συλλαβών του, μπορεί να είναι επτασύλλαβος, εννεασύλλαβος, ενδεκασύλλαβος, δεκαπεντασύλλαβος κτλ.
• — ποια είναι η τελευταία τονισμένη συλλαβή του στίχου· με βάση αυτό το κριτήριο, οι στίχοι διακρίνονται σε οξύτονους, παροξύτονους και προπαροξύτονους

π.χ. Μητέρα μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα

           υ  -\υ  -\  υ - \  υ  - \    υ     - \υ  - \      υ    -\  υ

            2     4      6      8          10      12         14     15  συλλαβές

View on Vocaroo >>

Ο στίχος αυτός του Δ. Σολωμού είναι ιαμβικός κατά το μέτρο, δεκαπεντασύλλαβος κατά τον αριθμό των συλλαβών και παροξύτονος με κριτήριο την τελευταία τονιζόμενη συλλαβή.

 

β) τροχαίος ή τροχαϊκό μέτρο

Είναι ο συνδυασμός (ή η εναλλαγή) μιας τονισμένης και μιας άτονης συλλαβής. Η λέξη π.χ. «γέρος», επειδή αποτελεί συνδυασμό τονισμένης και άτονης συλλαβής, αποτελεί έναν τροχαίο (- υ) . Οι στίχοι που ακολουθούν μια τέτοια εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών, λέμε ότι είναι γραμμένοι σε τροχαϊκό μέτρο. Όπως, βέβαια, γίνεται άμεσα κατανοητό, το τροχαϊκό μέτρο είναι το αντίθετο του ιαμβικού.

Αυτονόητο, επίσης, ότι και οι τροχαϊκοί στίχοι διακρίνονται με βάση τον αριθμό των συλλαβών τους, καθώς και ανάλογα με το ποια είναι η τελευταία τονισμένη συλλαβή του στίχου.

π.χ.	Σε γνωρίζω από την κόψη      -   υ \  -   υ \-     υ \ -   υ       2      4          6       8     συλλαβές) του σπαθιού την τρομερή   -  υ \    -     υ\    -   υ\ -      2         4          6      7    συλλαβές View on Vocaroo >>

Και οι δυο στίχοι είναι γραμμένοι σε τροχαϊκό μέτρο. Ο πρώτος είναι οκτασύλλαβος παροξύτονος, ενώ ο δεύτερος επτασύλλαβος οξύτονος.

γ) ανάπαιστος ή αναπαιστικό μέτρο

Είναι ο συνδυασμός (ή η εναλλαγή) δύο άτονων και μιας τονισμένης συλλαβής (∪ ∪ ). Η λέξη π.χ. "ποταμός", επειδή αποτελεί συνδυασμό δύο άτονων και μιας τονισμένης συλλαβής, αποτελεί έναν ανάπαιστο. Οι στίχοι που ακολουθούν μια τέτοια εναλλαγή άτονων και τονισμένων συλλαβών, λέμε ότι είναι γραμμένοι σε αναπαιστικό μέτρο.

π.χ. ηλιοπάτητοι δρόμοι και γύρω μπαξέδες

         υ υ   -\  υ  υ    - \  υ    υ    -\  υ    υ    -\  υ

            3            6              9             12        13  συλλαβές

View on Vocaroo >>

Ο στίχος αυτός του Κώστα Βάρναλη είναι γραμμένος σε μέτρο αναπαιστικό. Παράλληλα, είναι δεκατρισύλλαβος και παροξύτονος.

 

δ) δάκτυλος ή δακτυλικό μέτρο

Το δακτυλικό μέτρο είναι το αντίθετο του αναπαιστικού. Συγκεκριμένα, είναι συνδυασμός μιας τονισμένης και δυο άτονων συλλαβών (- υυ). Η λέξη π.χ. «άνθρωπος» αποτελεί έναν δάκτυλο, γιατί είναι συνδυασμός μιας τονισμένης και δυο άτονων συλλαβών. Το δακτυλικό μέτρο, επειδή ακουστικά δημιουργεί αίσθημα μονότονου ρυθμού, χρησιμοποιείται σπάνια στη νεοελληνική ποίηση.

 

ε) μεσοτονικό μέτρο

Είναι ο συνδυασμός μιας άτονης, μιας τονισμένης και μιας άτονης συλλαβής (∪ ∪). Επειδή η τονισμένη συλλαβή βρίσκεται στη μέση, ανάμεσα δηλαδή σε δυο άτονες, γι' αυτό το μέτρο λέγεται μεσοτονικό. Η λέξη π.χ. "δρο­σάτος" αποτελείται από μια τονισμένη συλλαβή που βρίσκεται ανάμεσα σε δυο άτονες.

 

π.χ.	Το χάραμα επήρα   υ  -   υ\  υ   -   υ του ήλιου το δρόμο   υ  -   υ \  υ    -    υ κρεμώντας τη λύρα   υ  -     υ\  υ -   υ τη δίκαιη στον ώμο   υ  -  υ \  υ    -   υ     3            6                συλλαβές View on Vocaroo >>

Οι στίχοι αυτοί του Δ. Σολωμού είναι γραμμένοι σε μέτρο μεσοτονικό και χαρακτηρίζονται εξασύλλαβοι παροξύτονοι.

 

[ - ο ιδιαίτερος κλάδος που μελετά και εξετάζει τους κανόνες με τους οποίους είναι συνθεμένοι οι στίχοι ενός ή πολλών ποιημάτων, ονομάζεται μετρική.

- στη νεοελληνική ποίηση, το μέτρο και ο ρυθμός, όπως ήδη έγινε φανερό, καθορίζονται και εξαρτώνται απ' το συνδυασμό και την εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών· γι' αυτό η νεοελληνική μετρική λέγεται τονική και τα είδη των μέτρων επίσης τονικά. Αντίθετα, τα αρχαιοελληνικά μέτρα, επειδή στηρίζονταν στην ποσότητα των συλλαβών (στη λεγόμενη προσωδία), δηλαδή στην εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλογών, λέγονται προσωδιακά.

- ο ορισμένος κάθε φορά συνδυασμός μιας τονισμένης και μιας ή δυο άτονων συλλαβών αποτελεί τη μικρότερη μετρική μονάδα ή το μικρότερο μετρικό τύπο. Αυτή, ακριβώς, η μικρότερη μετρική μονάδα ονομάζεται μετρικό πόδι. Στο ιαμβικό και το τροχαϊκό μέτρο, το μετρικό πόδι είναι δι­σύλλαβο. Αντίθετα, στο αναπαιστικό, το δακτυλικό και το μεσοτονικό μέτρο, τα μετρικά πόδια είναι τρισύλλαβα

 

π.χ.	καλός  υ-	(=ίαμβος - μετρικό πόδι δισύλλαβο)
	θέρος  -υ	(=τροχαίος - μετρικό πόδι δισύλλαβο)
	δυνατός  υυ-	(=ανάπαιστος - μετρικό πόδι δισύλλαβο)
	θάλασσα  -υυ	(=δάκτυλος - μετρικό πόδι τρισύλλαβο)
	κεφάτος  υ-υ	(=μεσοτονικό - μετρικό πόδι τρισύλλαβο)

 

Λίγα λόγια για τον πρόλογο μιας έκθεσης

1.      Περιέχει το θέμα της έκθεσης και τη θέση που υιοθετούμε εμείς. Για παράδειγμα, αν γράφουμε μια έκθεση για τις αιτίες και την αντιμετώπιση του ρατσισμού, μπορούμε στον πρόλογο να ορίσουμε την έννοια του ρατσισμού (τι είναι), να αναφερθούμε στις μεγάλες διαστάσεις που έχει πάρει το φαινόμενο σήμερα και έτσι να επισημάνουμε ότι πρέπει οπωσδήποτε να αναζητηθούν τα αίτια του φαινομένου, ώστε να γίνουν οι κατάλληλες ενέργειες από τους αρμόδιους με σκοπό τον περιορισμό του.

2.      Δεν απαντάμε στα ζητούμενα του θέματος.  Αυτά τα αφήνουμε για το κύριο μέρος, για να αποφύγουμε τις επαναλήψεις. Για παράδειγμα, αν γράφουμε για τα θετικά και αρνητικά αποτελέσματα της εργασίας της μητέρας, δε θα αναφέρουμε στον πρόλογο κάποιο θετικό ή αρνητικό στοιχείο, αλλά θα διαπιστώσουμε γενικά την ύπαρξη και των δύο όψεων του νομίσματος.  Συγκεκριμένα στοιχεία θα δώσουμε στο κύριο μέρος.

3.      Δεν είναι μια απλή νοηματική επανάληψη του θέματος.  Προσοχή: Δεν αντιγράφω την εκφώνηση του θέματος! Αν η εκφώνηση είναι « Ένας φίλος σας που μένει μακριά σας γράφει ότι σκέφτεται να εγκαταλείψει το σχολείο.  Γράψτε του μια απάντηση τονίζοντας τους λόγους για τους οποίους πρέπει να το συνεχίσει.» δε θα γράψετε στον πρόλογο «Επειδή μου έγραψες ότι θέλεις να εγκαταλείψεις το σχολείο, σου γράφω αυτό το γράμμα, για να σου τονίσω για ποιους λόγους πρέπει να το συνεχίσεις.»  Μπορείτε να του πείτε ότι χαρήκατε που λάβατε το γράμμα του και μάθατε τα νέα του, αλλά προβληματιστήκατε ιδιαίτερα όταν διαβάσατε για την πρόθεσή του να διακόψει τη φοίτησή του στο σχολείο. Θα προσθέσετε ότι είναι μια απόφαση καθοριστική για τη ζωή του και πρέπει να μην τη λάβει βιαστικά, αλλά να λάβει υπόψη του όλα όσα θα στερηθεί, αν σταματήσει να πηγαίνει στο σχολείο.  Θα ολοκληρώσετε τον πρόλογό σας με τη γνώμη σας, ότι δηλαδή θεωρείτε λανθασμένη μια τέτοια κίνηση για πολλούς λόγους. (τους λόγους θα τους αναφέρετε στο κύριο μέρος)

 

 

-        Ένας συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να γράψουμε έναν πρόλογο είναι να ξεκινήσουμε από μια γενικότερη αναφορά στο θέμα και μετά να περάσουμε στο ειδικό και τα ζητούμενα της εκφώνησης.   Για παράδειγμα, αν γράφουμε μια έκθεση για τα θετικά και αρνητικά της εργασίας της μητέρας, μπορούμε να ξεκινήσουμε με τη διαπίστωση ότι όλο και περισσότερες γυναίκες πλέον βγαίνουν στην αγορά εργασίας με αποτέλεσμα την ανάληψη πολλαπλών ρόλων από την πλευρά τους (γενική αναφορά) και να συνεχίσουμε εστιάζοντας στις επιπτώσεις που φέρνει η εργασία της μητέρας στη λειτουργία της οικογένειας (ειδικό) επισημαίνοντας την ύπαρξη και πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων (τα ζητούμενα).

Ή αν μας ζητείται να συγκρίνουμε τον ρόλο του δασκάλου σε ένα παραδοσιακό και σε ένα σύγχρονο σχολείο, μπορούμε αρχικά να μιλήσουμε γενικά για τις αλλαγές που συντελούνται σε όλους τους τομείς της ζωής μας με την πρόοδο της επιστήμης, να συγκεκριμενοποιήσουμε στον χώρο της εκπαίδευσης και να δηλώσουμε ότι ασφαλώς είναι διαφορετικά τα γνωρίσματα και οι απαιτήσεις του ρόλου του δασκάλου σε ένα παραδοσιακό σχολείο από αυτά ενός σύγχρονου.

-        Άλλες φορές αξιοποιούμε στον πρόλογο και τον ορισμό μιας έννοιας (τι είναι ρατσισμός, τι είναι διαφήμιση, τι είναι γλωσσομάθεια), αναλόγως πάντα με το θέμα.  Αν το θέμα μας είναι η μόλυνση του περιβάλλοντος, δε θα χρειάζεται να ορίσουμε την έννοια της μόλυνσης, αλλά θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στη σοβαρότητα του προβλήματος (στις διαστάσεις του προβλήματος δηλαδή)

-        Άλλη επιλογή είναι να επαναδιαπραγματευτούμε το θέμα, δηλαδή ουσιαστικά να αναφερθούμε στα δεδομένα του θέματος με περισσότερες πληροφορίες, πριν περάσουμε στην επεξεργασία των ζητούμενων.  Αν υποθέσουμε ότι γράφουμε μια έκθεση για το πώς επηρεάζει η τεχνολογία τη ζωή μας και την κοινωνία γενικότερα, μπορούμε στον πρόλογο να πούμε:  Χαρακτηριστικό αναμφισβήτητο της εποχής μας αποτελεί η πρόοδος της τεχνολογίας με αλματώδεις ρυθμούς (πρόσθετη πληροφορία), η οποία επηρεάζει όλους τους τομείς της ζωής του σημερινού ανθρώπου (δεδομένο), σε βαθμό μάλιστα που να θεωρείται πλέον απαραίτητη δεξιότητα ο ψηφιακός αλφαβητισμός (πρόσθετη πληροφορία).  Η εισβολή της αυτή της τεχνολογίας στην καθημερινότητα όλων βελτιώνει τη ζωή του ατόμου και της κοινωνίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και αρνητικές πτυχές, οι οποίες δεν πρέπει να αγνοηθούν (η θέση μας σε σχέση με τα ζητούμενα). 

 

Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχουν προκατασκευασμένοι πρόλογοι, αλλά κάθε φορά μας κατευθύνει το θέμα και το επικοινωνιακό πλαίσιο (για παράδειγμα, στην επιστολή μπορούμε να βάλουμε και το προσωπικό στοιχείο της επικοινωνίας, αν πρόκειται για φιλική επιστολή / στην ομιλία θα πούμε με ποια ιδιότητα και με ποια αφορμή έχουμε πάρει τον λόγο, πριν μπούμε στο θέμα)

 

Σύγκριση μινωικού και μυκηναϊκού ανακτόρου

 

 (από Konstantina Sait)

Εξασκηθείτε στα αντικείμενα