Η εκπαίδευση στην κλασική Αθήνα και τη Σπάρτη (Ν.Γλώσσα, 4η ενότητα)

Η εκπαίδευση στην κλασική Αθήνα

Στην κλασική Αθήνα ένα μεγάλο μέρος του αντρικού πληθυσμού γνώριζε γραφή και ανάγνωση, όπως προκύπτει από τις σχετικές αναφορές στα έργα του Αριστοφάνη. Στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα π.X. δεν υπήρχαν αναλφάβητοι στα πρόσωπα των κωμωδιών του.   Παρ' όλα αυτά μαρτυρούνται και οι περιπτώσεις αναλφαβητισμού, όπως ενός Αθηναίου που το 482 π.Χ. ζήτησε από τον ίδιο τον Αριστείδη να γράψει το όνομά του πάνω στο όστρακο του οστρακισμού, καθώς εκείνος δε γνώριζε γραφή. Δεν υπάρχουν αναφορές στην εκπαίδευση των γυναικών, αν και ορισμένες ήταν εγγράμματες.

Η εκπαίδευση ήταν ελεύθερη και είχε αφεθεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Παρ' όλα αυτά, οι αθηναϊκοί νόμοι καθόριζαν τις ώρες λειτουργίας των ιδιωτικών σχολείων, τον αριθμό και τις ηλικίες των μαθητών και επέβαλλαν κρατικό έλεγχο στους δασκάλους. Είναι ενδιαφέρον ότι ο δάσκαλος δεν κρινόταν σε ζητήματα που άπτονταν του γνωστικού του πεδίου αλλά σε θέματα συμπεριφοράς.

H στοιχειώδης σχολική εκπαίδευση περιλάμβανε τρεις τομείς διδασκαλίας: τα γράμματα, τη γυμναστική και τη μουσική. Τα παιδιά ξεκινούσαν το σχολείο σε ηλικία 7 ετών.

Τα σχολικά χρόνια ήταν συνολικά περίπου δέκα, αλλά, καθώς η διδασκαλία ήταν ιδιωτική, μόνο οι εύποροι είχαν την οικονομική δυνατότητα να συνεχίσουν πέρα από τη βασική εκπαίδευση των τριών ή τεσσάρων ετών. Η πολιτεία βέβαια προνοούσε για τα παιδιά όσων είχαν σκοτωθεί σε πολέμους επιχορηγώντας τις σπουδές τους με κρατικά έξοδα.

Οι μαθητές που προέρχονταν από εύπορες οικογένειες συνοδεύονταν στο σχολείο από τον παιδαγωγό, έναν έμπιστο δούλο. Αυτός μετέφερε τις κερωμένες πλάκες, την πένα, τα βιβλία και την κιθάρα ή τον αυλό του μαθητή και συχνά παρέμενε στην αίθουσα διδασκαλίας για όσο διάστημα το παιδί βρισκόταν εκεί. Τέλος, βοηθούσε το μαθητή στη μελέτη του.

Στην κλασική Αθήνα η στοιχειώδης εκπαίδευση αφορούσε τρία μαθήματα: τα γράμματα, τη γυμναστική και τη μουσική. Η διδασκαλία των γραμμάτων, που γινόταν από το γραμματιστή, περιλάμβανε γραφή και ανάγνωση, αριθμητική, γραμματική και ποίηση -κυρίως τα Oμηρικά έπη-, την οποία αποστήθιζαν οι μαθητές.

Ο παιδοτρίβης επιτηρούσε τις ασκήσεις γυμναστικής. Τα αθλήματα στα οποία δινόταν έμφαση ήταν κυρίως τα ατομικά και λιγότερο τα ομαδικά, όπως ο αγώνας δρόμου, το άλμα εις μήκος, η ρίψη του ακοντίου και του δίσκου, η πάλη και η πυγμαχία. Οι μαθητές γυμνάζονταν στην παλαίστρα των δημόσιων γυμναστηρίων, των οποίων η σπουδαιότητα ήταν μεγάλη για την κοινωνικοποίησή τους, αφού επιπλέον αποτελούσαν και χώρο συνάντησης και συναναστροφής. Το γυμνάσιο ως θεσμός ενσάρκωνε το κλασικό ιδεώδες του σωματικού κάλλους και του υγιούς νου και συνιστούσε τη βάση για την καλλιέργεια της ψυχής.

Η διδασκαλία της μουσικής περιλάμβανε χορό και την εκμάθηση μουσικών οργάνων, κυρίως κιθάρας και αυλού, η οποία ήταν συχνά εμπειρική και δεν προϋπέθετε τη χρήση παρτιτούρας. Δεν πρέπει βέβαια κάτι τέτοιο να ήταν δύσκολο, αφού η ελληνική μουσική δεν ήταν πολυφωνική. Στόχος της στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν να προετοιμάσει τους νέους, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκαν, για την εισαγωγή τους στην πολιτική και κοινωνική ζωή της πόλης. Η κλασική ηθική συνοψίζεται στη φράση "καλός καγαθός" (ωραίος και καλός) και υποδηλώνει τις κυρίαρχες αξίες της εποχής, τις οποίες καλούνταν οι νέοι να ενσαρκώσουν.

Πέρα από τη στοιχειώδη δεν υπήρχε θεσμοθετημένη ανώτερη εκπαίδευση στην κλασική Αθήνα. Όμως οι νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μετά τα Περσικά δημιούργησαν τη συγκεκριμένη ανάγκη, η οποία καλύφτηκε το β' μισό του 5ου αιώνα π.Χ. από τους σοφιστές. Η επίδραση της διδασκαλίας τους στους νέους της αριστοκρατικής τάξης ήταν μεγάλη. Οι μαθητές τους τους ακολουθούσαν στις διαλέξεις που έδιναν περιοδεύοντας από πόλη σε πόλη.

Οι σοφιστές δίδασκαν υπό το γενικό τίτλο φιλοσοφία όλα τα γνωστικά αντικείμενα που δεν κάλυπτε η στοιχειώδης εκπαίδευση, όπως γεωμετρία, φυσική, αστρονομία, ιατρική, τέχνες, ρητορική και φιλοσοφία. Πολλοί από τους Αθηναίους -όπως υπονοείται και στις Νεφέλες του Αριστοφάνη- αμφέβαλλαν για την ηθική των σοφιστών, έβλεπαν με σκεπτικισμό τη φιλοχρηματία τους και πίστευαν ότι επηρέαζαν αρνητικά με τη διδασκαλία τους τους νέους αμφισβητώντας τις βασικές κοινωνικές αξίες της εποχής τους, όπως την πίστη στους θεούς και την υπακοή στους νόμους.

http://www.fhw.gr/chronos/05/gr/culture/index.html

Η εκπαίδευση στη Σπάρτη

Στη Σπάρτη, τα κορίτσια ανατρέφονταν με τον ίδιο τρόπο που ανατρέφονταν και τα αγόρια. Μάθαιναν γραφή, ανάγνωση και μουσική, αλλά το βάρος έπεφτε στη σωματική εκγύμναση.

Μαζί με τα αγόρια, τα κορίτσια ασκούνταν στην πάλη, στο τρέξιμο, στον ακοντισμό και στη δισκοβολία. Επίσης, τα νεαρά κορίτσια έπαιρναν μέρος σε ειδικούς γυναικείους αγώνες, τους οποίους μπορούσαν να παρακολουθήσουν, ως θεατές, τα αγόρια.

Αυτού του είδους η ανατροφή και η εκπαίδευση είχε ως στόχο να αποκτήσουν τα κορίτσια δυνατό και υγιές σώμα, ώστε να αντέξουν εύκολα τους πόνους της γέννας και να φέρουν στον κόσμο γερά και υγιή παιδιά, προς όφελος της πολιτείας.

Η νεαρή Σπαρτιάτισσα δεν είχε κανένα κόμπλεξ κατωτερότητας απέναντι στον νεαρό Σπαρτιάτη, αφού το σύστημα ανατροφής της την έκανε να νιώθει ίση με αυτόν.

Γενικά, τα κορίτσια στη Σπάρτη απολάμβαναν ελευθερίες που ήταν άγνωστες για τα κορίτσια των περισσότερων ελληνικών πόλεων. Τέλος, η Σπαρτιάτισσα παντρευόταν σε μεγαλύτερη ηλικία απ’ αυτήν που συνήθως παντρεύονταν οι άλλες Ελληνίδες.

Όταν έκλειναν τα επτά τους χρόνια, τα αγόρια, σε αντίθεση με τα κορίτσια, έφευγαν από το σπίτι και την εκπαίδευσή τους αναλάμβανε εξολοκλήρου η πολιτεία. Έμπαιναν σε ομάδες και ζούσαν ομαδική ζωή, που ήταν βασισμένη στη σκληραγωγία και την πειθαρχία.

Υπεύθυνος για την αγωγή των αγοριών ήταν ο παιδονόμος, ο οποίος είχε ως βοηθούς του νεαρούς μαστιγοφόρους που είχαν ως έργο τους την τιμωρία των άτακτων ή των τεμπέληδων. Τα αγόρια μάθαιναν γραφή, ανάγνωση και μουσική, αλλά κυρίως ασκούσαν σκληρά το σώμα τους, τρέχοντας, παλεύοντας και ρίχνοντας ακόντιο και δίσκο.

Ταυτόχρονα, διδάσκονταν την υπακοή στους ανωτέρους και μάθαιναν τον ασκητικό τρόπο ζωής. Περπατούσαν ξυπόλητα, φορούσαν τα ίδια ρούχα χειμώνα και καλοκαίρι, και τρέφονταν λιτά.

Για να εξασφαλίσουν περισσότερη τροφή και να καταπολεμήσουν την πείνα τους, είχαν την ελευθερία να κλέβουν τρόφιμα, αρκεί να μην συλλαμβάνονταν την ώρα της κλοπής, γιατί τότε τιμωρούνταν σκληρά, όχι επειδή προσπάθησαν να κλέψουν, αλλά επειδή δεν κατάφεραν να ολοκληρώσουν με επιτυχία το έργο τους.

Σε όλες τους τις δραστηριότητες, τα αγόρια δεν έμεναν ποτέ χωρίς την επίβλεψη κάποιου ανώτερου. Όταν απουσίαζε ο παιδονόμος, τη θέση του έπαιρνε οποιοσδήποτε διαθέσιμος εκείνη την ώρα πολίτης. Κι αν δεν υπήρχε κανένας πολίτης διαθέσιμος, επικεφαλής έμπαινε ο καλύτερος νέος από κάθε ομάδα.

Είναι φανερό ότι αυτού του είδους η εκπαίδευση είχε ως στόχο να μετατρέψει τους νεαρούς Σπαρτιάτες σε ικανότατους πολίτες και πολεμιστές, προκειμένου να υπηρετήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την πολιτεία.

Στη Σπάρτη, το άτομο "θυσιαζόταν" υπέρ του συνόλου και η ατομική προσωπικότητα είχε νόημα μόνο ως κτήμα της πολιτείας, του κράτους.

ή ταν ή επί τας

 Από τη στιγμή της γέννησής τους, οι Σπαρτιάτες και οι Σπαρτιάτισσες ανήκαν στο Σπάρτη και, μέχρι τον θάνατό τους, ζούσαν για να την υπηρετούν και να αυξάνουν τη δύναμη και την αίγλη της.

Luigi Mussini, Εκπαίδευση στη Σπάρτη  

(ένα αγόρι μαθαίνει τις βλαβερές συνέπειες της οινοποσίας)